Na genocide en jarenlang wantrouwen brengt wielrennen eenheid in WK-land Rwanda

De wielrennerij heeft een afspraak gemaakt met de geschiedenis. Voor het eerst in de rijke historie van de sport vindt het wereldkampioenschap plaats in Afrika. Dit gaat in 2025 gebeuren in Rwanda, het land dat na de genocide van 1994 verzot is geraakt op de koers. Dat de koers leeft in het land, was in de editie van afgelopen week wederom te zien.

Dit artikel is een bewerking van een eerdere artikel, dat eind 2021 op In de Leiderstrui verscheen. Voor het artikel spraken wij met Adne van Engelen, die in de afgelopen editie van de Ronde van Rwanda als vijftiende eindigde in het eindklassement. De overwinning ging naar de Eritreeër Natnael Tesfazion.

'Er is daar echt liefde voor de koers'

‘Toen ik voor het eerst een wedstrijd reed in Rwanda, verbaasde het mij hoe het publiek naar de wedstrijden keek’, vertelt Adne van Engelen, hij is profwielrenner bij de Duitse ploeg Bike Aid. ‘Ik ging in 2017 naar het land voor de Tour du Rwanda en was voorafgaand aan de wedstrijd een klein rondje aan het rijden. Dat deed ik op mijn vederlichte carbonfiets, om weer te wennen aan de beweging en om te acclimatiseren. In dat rondje reed ik een jongen voorbij op een volledig houten fiets van een kilo of dertig met misschien wel zestig kilo bananen achterop', zo lacht Van Engelen met gevoel voor overdrijving.

De Nederlander wist echter niet wat hij zag. 'Hij probeerde koste wat het kost om mij bij te houden. Puur omdat ik prof ben en hij daarbij in de buurt wilde zijn. Er is daar echt liefde voor de koers. Dat is heel anders dan in andere Afrikaanse landen. In Kameroen bijvoorbeeld, kwamen veel mensen wel naar de wedstrijd kijken, maar was het een veel minder belangrijke gebeurtenis. Kinderen vroegen daar niet direct na de finish om een handtekening. In Rwanda wel.’

Tekst gaat verder onder de foto

De Tour du Rwanda waar Van Engelen over vertelt, is een wedstrijd die sinds 2001 jaarlijks wordt georganiseerd. Dit was echter niet het jaar van oprichting. In 1988 werd de eerste editie van het evenement gehouden. De wedstrijd ontstond nadat verschillende regionale wielerwedstrijden in het land steeds populairder werden. Een landelijke wielerronde leek de organisatoren van de verschillende wedstrijden een goed plan. En zo werd de Tour du Rwanda geboren. ‘De inwoners van het land werden verliefd op de sport en de wedstrijd werd live uitgezonden op Radio Rwanda’, vertelde Jean Sauveur Ntiyamira in The New Times in 2017, het bekendste dagelijkse dagblad van Rwanda. Ntiyamira is sinds 2005 commissaris van de Tour du Rwanda en volgt de wielercultuur in het land sinds de jaren tachtig.

De genocide die het land brak

De vreugde in het land naar aanleiding van de wielerwedstrijd duurde maar kort. Na drie edities kon de wedstrijd in 1991 geen doorgang vinden, vanwege de verslechterde politieke situatie. Omdat de situatie niet verbeterde, keerde de wedstrijd in de volgende twee jaar ook niet terug op de kalender. Het ergste jaar in de recente Rwandese geschiedenis moest echter nog komen. Het vliegtuig van de toenmalige Rwandese president Habyarimana werd in 1994 uit de lucht geschoten, wat een ware genocide ontketende. In honderd dagen werden naar schatting vijfhonderdduizend tot één miljoen Rwandezen gedood.

Begin jaren negentig raakte Rwanda verwikkeld in een hevige burgeroorlog. Maar liefst 85 procent van het land bestond toentertijd uit het Hutuvolk. Verder bestond de Rwandese bevolking voornamelijk uit Tutsi’s. Zij vormden met veertien procent van de populatie de minderheid. De overige één procent kwam van de Twa, een volk dat ten zuiden van de Sahara leefde. De prominente politieke Tutsipartij RPF was in oorlog met de Hutu-regering. Toen het vliegtuig van president Habyarimana, een Hutu, werd neergeschoten, kregen de Tutsi’s daarvoor de schuld. Door de machtspositie van de Hutu’s, begon de genocide tegen de Tutsi’s.

Paul Kagame was de leider van de Tutsipartij RPF. Hij wist op 18 juli 1994 met zijn troepen op te rukken naar hoofdstad Kigali. Daar lukte het hem om de regering, het leger en de milities te verslaan en weg te jagen. Na zijn overwinning werd Kagame vice-president en minister van Defensie. Sinds 2000 is hij president. De huidige situatie van het land is echter nog allerminst perfect. Nieuwssite Nu.nl meldde in 2019 dat er weinig ruimte was voor oppositie en pers in het land en dat ‘veel Rwandezen politieke vrijheid lijken te hebben ingeruild voor vrede'. Het land heeft akelig veel weg van een dictatuur. Zo hebben de voormalige brigadegeneraal Frank Rusagara en diens zwager kolonel Tom Byabagamba 20 en 21 jaar celstraf gekregen, nadat ze in een privégesprek Rwanda 'een bananenrepubliek' noemden (bron: Trouw).

‘Het land was natuurlijk helemaal uit elkaar gevallen na de oorlog. Het vertrouwen onderling in de bevolking was helemaal weg, met wielrennen werd het land eigenlijk weer bij elkaar gebracht’, zo legt Van Engelen uit. Dit gebeurde niet direct na 1994. Het land had nog jaren nodig om weer enige vorm van stabiliteit te vinden. In 2001 werd de Tour du Rwanda pas weer opnieuw georganiseerd. ‘En even later kwam Jock Boyer naar Rwanda toe’, vervolgt Van Engelen.

Het land krabbelt, net als de Tour du Rwanda, weer op

Jonathan Boyer, beter bekend als Jock Boyer, stond als eerste Amerikaanse wielrenner ooit aan de start van de grootste wielerwedstrijd ter wereld, de Tour de France. De oud-renner verhuisde na een gevangenisstraf in 2005 met zijn vrouw naar Rwanda en tilde de wielersport aldaar naar een hoger niveau. Hij richtte in 2007 Team Rwanda op, een wielerploeg vol Rwandezen die de genocide hadden meegemaakt als kinderen. In de film Rising from Ashes legt Boyer uit: ‘Je kunt zien hoeveel de fiets voor die jongens betekende. Het was hun uitweg. Ze zijn door een hel gegaan.’

Het project van Boyer had succes. Zijn pupil Adrien Niyonshuti, die zes broers verloor door de genocide, kwalificeerde zich in 2012 voor de Olympische Spelen. De renner heeft daarna een aantal jaren op het hoogste niveau van de wielersport gereden bij Team Dimension Data. De invloed van de Amerikaan was in Rwanda duidelijk voelbaar. In 2009 werkte Boyer samen met het Ministerie van Sport en Cultuur van het land en zorgde ervoor dat de Tour du Rwanda een stap omhoog maakte naar de UCI Africa Tour. Zo kreeg de wedstrijd meer naamsbekendheid en kwamen er meer renners uit verschillende landen op af.

De ronde werd steeds populairder en precies tien jaar later, in 2019, maakte de wedstrijd nog een stap omhoog, waardoor de beste ploegen van de wereld mee mochten doen aan het evenement. Van Engelen deed mee aan de wedstrijd in 2017 en in 2021 en zag dus de laatste verandering in niveau. ‘Je ziet echt een heel grappig verschil tussen de lokale wielrenners en de doorgewinterde Europese jongens. Rwandezen rijden heel zenuwachtig. Constant remmen en sprinten uit angst om het wiel te verliezen. Ze missen wat ervaring en technische vaardigheden om sommige situaties goed in te schatten.’

Tekst gaat verder onder de foto

‘Een van de doelen van de Tour du Rwanda is om het volk bij elkaar te brengen’, vertelt Van Engelen. ‘Sinds de wedstrijd opnieuw georganiseerd wordt, is een van de belangrijkste aspecten van de ronde om een nationaal gevoel te creëren bij de bevolking. Als een Rwandees het goed doet, moet iedereen hem kunnen aanmoedigen, ongeacht de Hutu- of Tutsi-achtergrond van de renner. De koers moest zorgen voor eenheid in het volk en dat lukt goed. Soms zelfs te goed. Als een Rwandees het uitstekend doet in de Tour du Rwanda, wordt hij meteen een volksheld. Eenmaal in Europa verdrinkt een coureur dan vaak.’

Afrikaanse wielrenners in Europa

Een voorbeeld van zo’n coureur is Joseph Arreruya. Hij won de Tour du Rwanda in 2017 en kreeg een contract voor twee jaar bij Delko, een Franse ploeg die uitkwam op het op een na hoogste niveau. Hij kon zijn goede prestaties van eerder niet doorzetten. ‘Het is altijd vervelend voor zo’n jongen om als held naar Europa te trekken en dan te merken dat er heel veel jongens harder kunnen fietsen dan jij.’ Van Engelen is even stil na die zin, twijfelend aan zijn eigen stelling. ‘Soms is het probleem niet eens dat die jongens harder fietsen, vaak is denk ik de techniek en de koerservaring die ik eerder noemde meer het probleem eigenlijk.’ In 2021 rijdt Arreruya voor de Rwandese ploeg Benediction Ignite, dat een niveau onder Delko opereert.

Van Engelen rijdt zelf bij een ploeg die mede als doel heeft om Afrikaanse coureurs die benodigde ervaring te geven. Zijn ploeg Bike Aid stelt elk jaar een ploeg samen waarin meerdere Afrikaanse jongens de kans krijgen zich verder te ontwikkelen naast de Europeanen in de ploeg. In 2021 komen vijf van de zeventien renners van de ploeg uit Afrika. De ploeg rijdt veel wedstrijden in Afrika, maar ook in Azië en Europa. ‘Onze ploeg heeft ook niet de hoofdsponsor als naam, wat veel voorkomt in de wielerwereld. Wij hebben Bike Aid als non-profit organisatie als naam, om naamsbekendheid voor die organisatie te krijgen en jongens in Afrika te kunnen helpen.’

Tekst gaat verder onder de foto

Terwijl Van Engelen vertelt over zijn ploeg, loopt net de Duitse oprichter Matthias Schnapka, die tevens zelf coureur is van de ploeg, langs, waarna de Nederlander hem roept. Hij stopt even, gaat naast Van Engelen zitten en legt uit waarom het lastig is om de wielrennerij in Afrika snel groter te maken en waarom er weinig projecten als Bike Aid zijn in de wielerwereld. ‘Er zijn veel redenen om Afrikanen geen kans te geven in een ploeg. Het kost veel geld, omdat je ze naar Europa moet halen en onderdak moet bieden. Verder hebben ze vaak minder kennis van training dan jongens uit Europa, plus minder wedstrijdkilometers vanuit de jeugd in de benen. Het niveau bij de jonge coureurs ligt daardoor regelmatig lager in Afrika dan in Europa. Daarnaast is Afrika voor de meeste sponsors geen afzetmarkt, waardoor bedrijven niet happig zijn om daar veel geld aan uit te geven.’

Toch zijn er genoeg redenen om de jongens wél een kans te geven, aldus Schnapka. ‘Wat ik heb gemerkt is dat wielrennen in Europa voor veel jongens gewoon een hobby is. Als het niet lukt om profwielrenner te worden, kunnen ze makkelijk iets anders gaan doen. Dat is in Afrika minder het geval. Daar geldt de fiets als een kans in het leven en als een passie. Voor Afrikaanse wielrenners is de fiets hun grote hoop op een beter leven. Ik wilde hen graag helpen die kans te pakken. Het is nodig om ze hulp te bieden. Ik ben ervan overtuigd dat we in de toekomst de eerste echte Afrikaanse Tourwinnaar mogen aanschouwen.’

Rwanda als host van het WK

Voor het zover is, maakt Rwanda grote stappen om zichzelf als wielerland meer en meer op de kaart te zetten. Met de Tour du Rwanda die elk jaar aan prestige lijkt te winnen, heeft het land een mooie wedstrijd op de kalender. Daar is onlangs een mooi affiche bijgekomen. Het WK wielrennen gaat in 2025 naar het land. Voor het eerst ooit wordt de wedstrijd georganiseerd in Afrika. De kers op de taart voor het wielergekke land, dat de crème de la crème van de wielerwereld te zien gaat krijgen.

‘Ik denk dat het heel erg tof gaat worden’, zegt Van Engelen over dat WK. ‘Voor de Tour du Rwanda, een van mijn favoriete wedstrijden op de wielerkalender, die ik elk jaar wil rijden, staat er al rijendik publiek op de Muur van Kigali en dat zal nu alleen maar meer zijn. Die Muur is echt een zware heuvel en gaat hopelijk de scherprechter van het WK zijn. Het is immers het hoogtepunt van de nationale ronde, die weg laten zou dus echt een schande zijn naar mijn mening. Het land is echt gek van de sport, ik kan het niet vaak genoeg zeggen. Het is heel gaaf en goed voor de wielrennerij. Niet alleen in Afrika maar voor iedereen. Nu kan heel de wereld zien hoe de sport daar leeft en wat het voorstelt. Ik heb er onwijs veel zin in.’

Gabriël Melching (e-mail: g.melching@indeleiderstrui.nl)